W dniu 7 lutego 2020 roku mija dokładnie 727 lat od datowania najstarszej jak dotąd w Europie Środkowej notatki urzędowej opisującej wytwórców ciastek z pieprzem: “piperatas tortas“. Z tej okazji Convivia Slow Food Dolny Śląsk i Slow Food Breslavia świętują najdłuższą w Polsce i Europie Środkowej tradycję piernikarską mającą swe korzenie w Świdnicy.

Dzięki naszej nominacji Dolnośląski Piernik Figuralny jest chroniony na pokładzie Arki Smaku Slow Food (odnośnik).

Współcześnie wykonane repliki zabytkowych form można kupić z pomocą naszej kooperatywy – odsyłamy do Twórców / dla członków naszego Convivium: zniżki. Informacje: slowfooddolnyslask(at)gmail.com

Poniżej – krótka opowieść piperatologiczna, czyli zawierającą wątki historii, etnografii i antropologii piernika oraz rzemiosł pokrewnych, np. pszczelarstwa, snycerstwa, kowalstwa itd.

Jak co roku, przez kilkanaście dni wraz z Partnerami świętujemy dzień 7 lutego, który w 2020 roku stanowi rocznicę 727-lecia polskiej tradycji piernikarskiej. Wspominamy w ten sposób najstarszą jak dotąd w Polsce (i w Europie Środkowej) notkę o wytwórcach piernych ciastek z 1293 roku ze Świdnicy; wyprzedza ona o wiele lat wszelkie notki o piernikach z innych polskich miast. Mówi o rzemieślnikach, którzy “wytwarzają pieprzne ciastka“: “piperatas tortas facientes” – ten zapis jest niestety często błędnie tłumaczony. Z mnichami i piekarzami wiąże się symbol czterogronowych piernych ciastek oraz narracji nieśmiertelności, wytrwałości, miłości i harmonii.

Zabytkowe piernikarstwo, jako rzemiosło jest dziś żywe w postaci przede wszystkim figuralnych form piernikarskich, znanych też jako formy drewniane, woskowe, metalowe lub gliniane, oraz w postaci wypieków figuralnych, tj. drukowanych (wyciskanych) za pomocą tych właśnie figur/form. Formy drewniane z symbolicznymi figurami zwane są też klockami piernikarskimi.

Zabytkowe drewniane formy ze Śląska historycznego w kolekcji muzealnej – na zamówienie repliki wykonane w drewnia lub glinie / Po lewej: ‘Becik’ – ta forma służyła do drukowania dużego (nawet 50cm) piernika figuralnego, który nazywamy becikowym lub chrzestnym. Pierniki z tą figurą były dawniej upominkiem od chrzestnej matki dla młodej matki i dziecka z intencją zdrowia i szczęśliwego wychowania.
Gliniany negatyw formy piernika figuralnego z jeźdźcem. Pierniki z tą figurą był tradycyjnym upominkiem dla młodych panien z intencją dobrego i pięknego małżonka. Obok – fragment glinianego negatywu formy czterogronowej na pierniki figuralne z intencją bogactwa duchowego, zdrowia, siły i nieśmiertelności (więcej o tej figurze – poniżej)
Piernik czterogronowy łączący symbole długowieczności, siły i nieśmiertelności. Figura czterech gron winorośli łączy symbolikę przedchrześcijańską i chrześcijańską. Piernik z tą figurą darowano z intencją długowieczności, zdrowia i dostatku (więcej o historii tej figury – w tekście)

Jedną z najciekawszych figur piernikarskich jest figura czterogronowa zdjęcie powyżej) do drukowania pierników czterogronowych. Ten typ piernika łączy w sobie trzy słowa-klucze: mnich – winorośl – piernik

MNICH

Gdy mnich szedł na pielgrzymkę, brał w torbę przekąskę, by w drodze posilić się bez potrzeby postoju. Co takiego brał? Chleb wyjątkowy, bo kosztowny, trwały, pożywny i leczniczy. Z początku nikt nie znał wspaniałych właściwości tego chleba. To jednak szybko się zmieniło. Dziś pielgrzymką może być niejeden wyjazd. Dobry prowiant zawsze jest przydatny.

WINOROŚL

Kiedyś była to roślina wolna, spontaniczna, nieobliczalna, ale zawsze pożądana, od kiedy ludzie zasmakowali w soku jej owoców. Z czasem zagarnęli ją pod swe uprawy. Od dawnych czasów była symbolem długowieczności, siły i wytrzymałości. Mniej więcej od 0 roku jest też dla wielu ludzi symbolem nieśmiertelności.

PIERNIK

Chleb pierny: pikantny, pieprzny, pierzny – ostry, twardy, pożywny, zdrowy, bo z miodem, czasem z sadłem, smalcem lub masłem. Najważniejszą jego cechą była trwałość dzięki korzennym przyprawom, droższym czasem od złota. W polszczyźnie nazwano je pieprzem. Z czasem ów chleb nazwano piernikiem.

Kolejną, równie fascynującą figurą jest figura Drzewa Życia, która w ikonografii przyjmuje rozmaite formy. Drzewo Życia jest nadrzędnym symbolem kosmologicznym, który wyznacza kompozycję wielu figurom. Jego podstawową cechą jest symetria osiowa.

Figura piernikarska “Drzewo Życia”, model nr 1 “Pawie” / zamówienia: slowfooddolnyslask(at)gmail.com / Gliniana replika zabytkowej formy do “drukowania” (wyciskania) m.in. pierników figuralnych z figurą Drzewa Życia

Każdy z elementów tej figury (zdjęcie powyżej), włącznie z symetrią, ma tu znaczenie symboliczne. Ten typ figury nadawano piernikom dedykowanym parom zakochanych lub parom małżeńskim, szczególnie głęboko religijnym chrześcijanom.

Figura piernikarska “Drzewo Życia”, model nr 2 “Serce” / zamówienia: slowfooddolnyslask(at)gmail.com / Gliniana replika zabytkowej formy do “drukowania” (wyciskania) m.in. pierników figuralnych z figurą Drzewa Życia

Inny typ figury piernikarskiej Drzewo Życia to model nr 2 “Serce“. Kompozycja również w symetrii osiowej z symbolicznymi kwiatami, liśćmi, ptakami i sercem w części bazowej. Ta figura niosła intencję identyczną z wyżej opisaną. Figura Drzewa Życia jest uniwersalnym motywem kosmologicznym, o różnej reprezentacji, na przykład figury nr 3 “Bukiet” (zdjęcie poniżej).

Figura piernikarska “Drzewo Życia”, model nr 3 “Bukiet” / zamówienia: slowfooddolnyslask(at)gmail.com / Gliniana replika zabytkowej formy do “drukowania” (wyciskania) m.in. pierników figuralnych z figurą Drzewa Życia

Figurą bogactwa i dostatku była też od wieków figura Kosza Obfitości, czasem z płodami rolnymi. W dorocznej obrzędowości tzw. ludowej ma on swoją reprezentację w wieńcach dożynkowych. W rzemiośle piernikarstwa pojawia się w rozmaitych formach i zawsze symbolizuje życzenie dostatku, bogactwa i obfitości. Piernik z tą figurą był więc również darem weselnym.

W przypadku par małżeńskich lub zakochanych figury niosły intencję skierowaną w jedną stronę, tj. ku wybranej osobie. Kobiecie życzono wspaniałego męża (figura urodziwego mężczyzny – stojącego albo jeźdźca dosiadającego równie urodziwego ogiera) i wysokich zdolności rozrodczych (figura krowy z cielętami, figura kwoki wysiadującej pisklęta). Mężczyźnie życzono pięknej małżonki (figura urodziwej i bogato odzianej niewiasty) i siły płodności (figura koguta) – poniższe zdjęcia przedstawiają odpowiednie formy figuralne.

Figuralna forma piernikarska – model nr 4 – gliniana replika zabytkowej formy do “drukowania” (wyciskania) m.in. pierników figuralnych z figurą Koguta, która przywołuje kult płodności. Pierniki z tą figurą darowano młodym kawalerów.
Figuralna forma piernikarska – model nr 5 – gliniana replika zabytkowej formy do “drukowania” (wyciskania) m.in. pierników figuralnych z figurą JEŹDŹCA darowanych młodej pannie z intencją szczęśliwego zamążpójścia
Figuralna forma piernikarska – model nr 6 – gliniana replika zabytkowej formy do “drukowania” (wyciskania) m.in. pierników figuralnych z figurą KWOKI darowanych brzemiennej matce z intencją szczęśliwego rozwiązania i miłości w rodzinie

Formy piernikarskie wykonywano z różnych surowców w zależności od dostępności, np. metalu, drewna, gliny lub wosku. Służyły one do “drukowania” (wyciskania) wzorów w cieście, czekoladzie, marcepanie, glinie, modelinie, plastelinie i innych masach plastycznych.

Współczesne gliniane repliki figur piernikarskich można zakupić z pomocą naszego Convivium – szczegóły: slowfooddolnyslask(at)gmail.com
(dla członków naszego Convivium – zniżki)

Opowieść piperatologiczną* o zabytkach piernikarstwa wraz z modelowym wydrukiem lub wypiekiem, opisem symboliki i instrukcją wydruku dodajemy do wysyłanej formy.

Opracowanie: Anna M. Rumińska, antropolog kultury i jedzenia, architekt

* Piperatologia – etnografia piernika: historia i antropologia piernika oraz rzemiosł pokrewnych.

Za Simone Weil pisze Adam Wodnicki: “Na próżno odwracalibyśmy się od przeszłości, aby myśleć tylko o przyszłości. […] Wiara, że istnieje taka możliwość, jest niebezpiecznym złudzeniem. Sprzeczność pomiędzy przeszłością i przyszłością jest niedorzeczna. Przyszłość niczego nam nie przynosi, niczego nie daje. To my, budując ją, powinniśmy dać jej swoje życie. Lecz, aby dawać, trzeba posiadać, a my nie posiadamy innego życia, innych soków żywotnych niż skarby odziedziczone z przeszłości i przez nas przetrawione, przyswojone, odtworzone. Spośród wszystkich potrzeb duszy ludzkiej nie ma ważniejszej potrzeby niż przeszłość.” [Arelate. Obrazki z niemiejsca, s. 486, w: Tryptyk oksytański, Kraków/Budapeszt 2014. Por. też Simone Weil: First and last notebooks, Oxford 1970, s. 98.]

Jeśli doceniasz nasze treści, jeśli zwiększasz dzięki nam swoją wiedzę i umiejętności, dołącz do naszego Convivium w sieci Slow Food i wesprzyj nasze działania. Każdy może dołączyć do ruchu Slow Food, razem z nami wspierać go swoją składką, wzmacniać drobne gospodarstwa rolne i uczciwe, rodzinne przetwórnie, wnosić swój wkład w działania w dowolnej formie, zamawiać produkty razem z nami, dzielić się informacjami, wiedzą, umiejętnościami i doświadczeniem. Niektórzy, którzy nie mają czasu na zbyt częste kontakty, wspierają ruch swoją składką roczną i korzystają z dostępu do sieci Slow Food na całym świecie. Pomoc w rejestracji w ruchu Slow Food: slowfooddolnyslask(at)gmail.com