[English abstract – slide down to bold italics] Świętuj razem z nami Dzień Niepodległości jedząc potrawy z Polską Fasolą z Orzełkiem i… nie daj się oszukać przy jej zakupie.
Polska Fasola z Orzełkiem (dalej: PFO) – to jej pełna, właściwa, odmianowa nazwa zarejestrowana w banku genów w Skierniewicach, odmiana karłowa kultywar gatunku Fasola zwyczajna (łac. Phaseolus vulgaris), oryginalnie pochodząca z Ameryki Południowej i Środkowej i przywieziona do Europy na przełomie XV/XVI wieku. W Polsce pojawiła się w końcu XVII wieku. W handlu spotkać można wiele odmian noszących tę lub podobną nazwę. Właściwa odmiana Polska Fasola z Orzełkiem (dalej: PFO) wygląda inaczej, niż te na zdjęciu poniżej, gdzie przedstawione są inne odmiany.
Narodowe Święto Niepodległości kooperatywa Slow Food Dolny Śląsk – członkowie i sympatycy – od 2015 roku celebruje polskim po-wolnym jedzeniem (slow food)✌️ Nie jest to gęsina. W akcjach gęsinowych na 11.11., czyli dzień św. Marcina, pojawia się gęsina z upraw masowych, niezrównoważonych (niestety nawet foie gras), a temu ruch SlowFood.com jest od zawsze przeciwny. Prawdziwy ruch SlowFood.com nie ma nic wspólnego z akcją konsumpcji gęsiny z okazji św. Marcina. Oto Polska Fasola z Orzełkiem:
W 2019 roku członkowie i sympatycy kooperatywy Slow Food Dolny Śląsk oraz Bazaru Ekologicznego Krótka Droga we Wrocławiu założyli Społeczność Slow Food Polskiej Fasoli z Orzełkiem (Slow Food Community Polish Eagle Bean). W skład tej nieformalnej grupy wchodzą osoby prywatne, zaangażowani i świadomi konsumenci, którzy wyrazili poparcie dla działań edukacyjnych kooperatywy i Bazaru, postanowili zasiać PFO w swoich ogrodach lub polach (a także w donicach na balkonach), wyrazili zainteresowanie tą odmianą fasoli i m.in. tym sposobem celebrowania Narodowego Święta Niepodległości. Są to konsumenci szanujący bioróżnorodność i tradycje kulinarne Polski oraz wspierający działania edukacyjne Slow Food Dolny Śląsk i Bazaru Ekologicznego Krótka Droga we Wrocławiu. Dzięki zaangażowaniu konsumentów Slow Food Dolny Śląsk podejmować będzie dalsze działania, m.in. na rzecz utworzenia Slow Food Presidio Polskiej Fasoli z Orzełkiem.
Polska Fasola z Orzełkiem jest zarejestrowana w Arce Smaku Slow Food pod tą prawidłową nazwą (KLIKNIJ W ODNOŚNIK), a w wersji angielskiej: Polish Eagle Bean. Gdy nasiona tej odmiany nie mają paszportu, sprzedawane są pod nieco inną nazwą, np. “fasola orzełek”, “fasola niepodległości”, “fasola patriotyczna”. PFO nie jest też “fasolą z oczkiem”, to całkowicie błędna nazwa dla tej odmiany (tamta nie jest nawet fasolą). W internecie istnieje wiele niezweryfikowanych i błędnych opisów na temat tej odmiany.
W 1923 r. PFO nazwana została “szablakiem z orzełkiem”. Pisano o niej wtedy, że jest tyczna – być może wówczas była to tyczna odmiana. Ta dostępna współcześnie jest karłowa. Nasiono jest czysto białe (bez żadnych kropek prócz znamienia) i ma ciemnowiśniowe znamię (plamkę) od strony tzw. znaczka, tj. punktu, z którego kiełkuje. Dawniej niektórym osobom główna część znamienia przypominała kształtem ptaka z rozpostartymi skrzydłami. Jego górną część stanowi nieduża plamka oraz smuga w tym samym kolorze. Znamię uznano za orła, a plamkę za koronę. Tak powstało skojarzenie z polskim orłem w koronie, godłem zakazanym w XIX wieku z powodu okupacji zaborców.
Nasiono właściwej odmiany Polskiej Fasoli z Orzełkiem nie może mieć żadnych kropeczek ani innych plamek, poza ww. opisanym znamieniem. Musi być twarde, błyszczące, gładkie. Znamię musi być wyraźnie zarysowane. Takie nasiona są zarejestrowane w polskim banku nasion i posiadają swój paszport. Poszczególne partie egzemplarzy wyhodowane w odmiennych warunkach mają przypisany indywidualny numer. Nasiono dorodnych rozmiarów ma długość ok.17mm i grubość ok.5mm.
W tym właśnie znamieniu ponad sto lat temu polska drobna szlachta i chłopi, rolnicy i ogrodnicy, dostrzegli polskiego ORŁA Z KORONĄ i uprawiali tę odmianę w geście patriotycznym. Polska była wówczas pod zaborami. Rosyjscy zaborcy zabronili tych upraw, a niesubordynację karali bardzo surowo. Skłoniło to ziemian do upraw potajemnych, ponoć głównie wśród ziemniaków, bo liście tych dwóch roślin są podobne.
Tradycja nakazywała też, by z tej fasoli przygotować potrawę na wigilijną wieczerzę. Po wojnach odmiana zanikła – przetrwała jedynie w rodzinnych wspomnieniach w różnych regionach, również w Dolnym Śląsku. W latach 60. minionego stulecia odkrywano ją w ogrodach i w ciągu lat popularyzowano w wąskim zakresie tu i ówdzie.
Fasola zwyczajna przeszła najprawdopodobniej spontaniczną mutację na terenie Europy do postaci Polskiej Fasoli z Orzełkiem. Nie są jeszcze znane dokładne dzieje tej odmiany, a literatura fachowa nie dostarcza wielu danych. W takiej formie, jaka jest znana dziś w Polsce, nie istnieje w Meksyku, jednym z krajów pochodzenia fasoli, jako gatunku, co potwierdzili członkowie tamtejszej sieci Slow Food. Dość podobne odmiany istnieją obecnie na Sycylii, co zweryfikowano w ramach badań terenowych prowadzonych przez Annę Marię Rumińską, antropologa kultury i jedzenia, przewodniczącą dolnośląskiego Convivium Slow Food Dolny Śląsk w sieci Slow Food International, współpracującą z rolnikami i badaczami w ramach międzynarodowej kooperatywy “Slow Beans“, której działanie rozpoczęło się od obszaru Włoch (dod. LINK) i rozszerzyło na cały świat w celu porównywania upraw i konsumpcji fasoli w różnych kulturach, narodach, państwach i szerokościach geograficznych.
W ramach badań terenowych Anna M. Rumińska znalazła też podobną fasolę u hodowców w Łotwie.
Od 2015 roku Anna Maria Rumińska koordynuje reintrodukcję tej odmiany w Dolnym Śląsku w sieci Slow Food Dolny Śląsk, a w 2018 roku we współpracy z Instytutem Warzywnictwa w Skierniewicach w ramach programu reintrodukcji. Dawniej odmiana ta była uprawiana w różnych regionach Polski, m.in. w Dolnym Śląsku i Łużycach, gdy znajdowały się w granicach Niemiec. PFO słynie z tego, że nie krzyżuje się, co nie zawsze jest prawdą – wszystko zależy od tego, jak silne geny mają inne odmiany posiane obok, oraz jak przychylne są warunki uprawy dla PFO. Gdy są one nieprzychylne, PFO traci znamię całkowicie i z wyglądu przypomina zwykłą, białą fasolę zwyczajną.
W przygotowaniu jest dość trudna, jeśli ktoś chce zachować znamię w odpowiedniej kondycji. Nieumiejętna obróbka termiczna prowadzi do wyblaknięcia znamienia (zagubienia symbolu) i rozpadnięcia się łuski. Dołączając do kooperatywy Slow Food Dolny Śląsk zaopatrzysz się w “PFORADNIK“, czyli poradnik przyrządzania lub uprawy PFO.
Polska Fasola z Orzełkiem to zarejestrowany kultywar fasoli zwykłej (karłowej), łac. Phaseolus vulgaris. Kupujemy ją w naszej kooperatywie:
slowfooddolnyslask(at)gmail.com
Obecnie Polska Fasola z Orzełkiem uprawiana jest w różnych regionach Polski, a nasiona pochodzą z różnych nieautoryzowanych źródeł. Nasiona z paszportem są w posiadaniu wyłącznie SSSSS oraz uprawnionych gospodarstw rolnych. Fasola o tym wyglądzie uprawiana jest obecnie na przykład w Dolnym Śląsku, Lubelszczyźnie, Wielkopolsce, Sądecczyźnie, Mazowszu, Małopolsce, Kujawach, Mazowszu. W handlowym obrocie znajduje się kilka odmian fasoli nazywanej “fasola orzełek”, “fasola patriotyczna”, “fasola niepodległości”, z których większość nie jest Polską Fasolą z Orzełkiem. Najczęściej są to odmiany meksykańskie, włoskie lub łotewskie, albo niekontrolowane mieszańce.
Nasiona PFO rozmaicie zachowują się w uprawie, w zależności od warunków. Testowane są w ramach działań Convivium Slow Food Dolny Śląsk. Testom podlegają nasiona z różnych źródeł, m.in. tzw. paszportowe, tj. pochodzące z banku genów. Uprawiane były w probnym zakresie w kilkunastu odmiennych lokalizacjach regionu.
Nasiona PFO zostały także przekazane w darze kilkunastu osobom z różnych części świata podczas kilku międzynarodowych festiwali w 2018 i 2019 roku. Przekazanie zainicjowała i zrealizowała Anna M. Rumińska, przewodnicząca regionalnego Convivium. PFO i inne specjały z Dolnego Śląska powędrowały więc do kilku miejsc we Włoszech, a także do Sierra Leone, Serbii, Uzbekistanu, Szwajcarii, Japonii, Tanzanii, Rosji, Armenii, Niemiec, Brazylii, USA, Kirgistanu, Kazachstanu, Słowenii, Iranu, Indii, Lesoto, Peru, Austrii, Czech. W ciągu 2019 roku testowane są w różnych warunkach i szerokościach geograficznych.
c.d.n.
English abstract:
The Polish Independence Day 11.11 is a great ocassion to celebrate it also by eating meals with the Polish Eagle Bean – the variety is registered in the Slow Food Ark of Taste, as culturally unique and in need of protection. This forgotten Polish bean variety has an independence narrative: during the Poland’s partitions it was forbidden because of its association with the Polish emblem (the stain reminds a crowned eagle). Slow Food Dolny Śląsk has been promoted to eat this bean variety exactly on this day, also at Christmas as in the past, so that we don’t waste the struggle of Polish peasants, farmers and gardeners, who during the partitions took the risk of growing this bean in a patriotic gesture and under the penalty of flogging or even prison. The Slow Food Dolny Śląsk Convivium may also ship the seeds worldwide to all who want to cultivate the bean variety and to cover the shipping costs plus making small contribution to the farmers.
Opracowanie: Anna M. Rumińska, slowfooddolnyslask(at)gmail.com
