Ze względu na dotychczasowy sposób pojmowania i zarządzania, Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej (WPR) zawiera punkty krytyczne, które wywołują negatywne skutki dotykające zarówno producentów, jak i konsumentów.
Przede wszystkim Polityka jest naznaczona rażącym brakiem równości w zakresie dotyczącym zasobów finansowych tzw. „pierwszego filaru” (na który składają się środki w ramach działań wspierających rynek, a zwłaszcza bezpośrednie dopłaty dla producentów), które są nierówno rozdzielane pomiędzy różne typy produkcji, gospodarstwa rolne (małe, średnie, duże) oraz państwa członkowskie.
Po drugie, faworyzuje bardzo niezrównoważony model konsumenta: 250 spośród 500 milionów mieszkańców Unii Europejskiej ma nadwagę, a 42 miliony żyją w ubóstwie, podczas gdy każdego roku wyrzuca się 90 milionów ton żywności (raport Eurostat z 2010r.). De facto, pożywienie straciło swoją pierwotną wartość, a jedynym parametrem wpływającym na wybór produktu jest jego cena.
Po trzecie, Polityka dewaluuje pracę sektora rolniczego: aktualne badania wskazują, że w Europie w okresie krótszym niż dziesięć lat zatrudnienie w rolnictwie spadło o 25%, co oznacza likwidację 3,7 miliona miejsc pracy (raport Eurostat z 2010r.). Takiemu spadkowi liczby miejsc pracy w sektorze rolniczym nie towarzyszył wzrost zarobków porównywalny z innymi działami gospodarki. W rzeczywistości zarobki stopniowo spadały, a w konsekwencji spadał poziom profesjonalizmu w tym sektorze. Niewystarczające dochody rolników to jedna z głównych przyczyn zanikania wielu produktów rolnych.
Model przemysłowej produkcji żywności, który dominował przez ostatnie pięćdziesiąt lat, stał się jedną z głównych przyczyn najpoważniejszego w historii ludzkości kryzysu środowiska i klimatu. Z jednej strony, uważane za niemożliwe do zniszczenia bogactwa naturalne takie, jak woda, ziemia i lasy zostały ogólnie wyeksploatowane, a ich stan uległ nieodwracalnemu pogorszeniu. Z drugiej strony, rolnictwo przemysłowe w sposób niepohamowany zwiększa stosowanie produktów pochodzących z surowców kopalnych, jak nawozy chemiczne, pestycydy i tworzywa sztuczne.
Przez ostatnich kilka lat, WPR stała się przedmiotem szeroko zakrojonego procesu reform. Ta faza, której zakończeniem ma być wejście w życie nowej WPR na początku 2014r., ma fundamentalne znaczenie dla przyszłości Unii Europejskiej. Nowa WPR musi stawić czoła wielkim wyzwaniom. Musi: zapewnić bezpieczeństwo i suwerenność żywnościową, przedstawić reakcję na kryzys, który dotknął środowisko i klimat oraz ożywić gospodarkę i zatrudnienie w sektorze rolnym.
Organizacja Slow Food postanowiła włączyć się do debaty wykorzystując swoje doświadczenie oraz wizję promowania bardziej uczciwej i zrównoważonej WPR.
Slow Food – nasza filozofia
Slow Food to międzynarodowe stowarzyszenie starające się zmienić codzienny stosunek ludzi do żywności, poprzez promowanie suwerenności żywnościowej oraz prawo ludzi do decydowania o tym, co chcą uprawiać i jeść.
Zgodnie z założeniami Slow Food, do rolnictwa należy zastosować podejście holistyczne, co oznacza połączenie takich aspektów, które są na ogół rozdzielane. Są to: aspekty społeczne (relacje pomiędzy producentami a konsumentami), aspekty środowiskowe (ochrona bioróżnorodności, zasobów wodnych i żyzności gleby, dystrybucja produktów, stosowanie opakowań przyjaznych dla środowiska, ponowne wykorzystanie zasobów) oraz aspekty kulturowe (ochrona tradycyjnej wiedzy). Pomiędzy społecznościami, sposobami stosowanej przez nie produkcji i konsumpcji, a także pomiędzy kulturami środowiska, w którym żyją, istnieją bliskie wzajemne powiązania.
Organizacja Slow Food proponuje zmianę modelów produkcji i konsumpcji poprzez edukację i wzrost świadomości w zakresie wiedzy o żywności i środowisku, wspieranie lokalnej gospodarki, promowanie wiedzy producentów oraz ochronę tożsamości kulturowej.
Organizacja Slow Food w szczególności promuje bliższe kontakty pomiędzy producentami i konsumentami, aby pierwszym przywrócić godność, a drugim dać większą świadomość. Konsumenci muszą posiadać do dyspozycji więcej narzędzi, które umożliwią im dokonanie wyboru.
WPR jutra według Slow Food
Nowy paradygmat oraz cele podtrzymania środowiska naturalnego i nowe pojęcie wiejskości
WPR jutra nie może interesować się wyłącznie aspektami produkcji: na pierwszym miejscu powinna znajdować się zmiana polityki wyłącznie rolnej w politykę obejmującą rolnictwo i żywność.
Aby skuteczniej i w bardziej wydajny sposób rozwiązywać problemy związane ze środowiskiem, krajobrazem, ochroną zasobów naturalnych oraz walką ze skutkami zmian klimatu, konieczne będzie także zwiększenie stopnia interakcji pomiędzy założeniami polityki różnych społeczności.
Dwa makro-cele, które muszą inspirować WPR w przyszłości to podtrzymywanie środowiska naturalnego na poziomie społecznym, gospodarczym i środowiskowym oraz nowa wiejskość – społeczeństwo przyszłości będzie skoncentrowane wokół obszarów wiejskich.
Cztery fundamentalne zmiany
Aby osiągnąć te cele, należy w strukturze WPR przeprowadzić cztery fundamentalne zmiany.
1. Promowanie produkcji na małą i średnią skalę
Podjęcie decyzji, aby struktura rolnictwa podlegała takim samym zasadom, jak każdy inny sektor przemysłowy, stało się przyczyną powstania dramatycznej sytuacji, w jakiej obecnie znajduje się europejska produkcja rolna. Zamiast tego, konieczne jest promowanie rolnictwa pozostającego w harmonii z ekosystemem, łączącego w sobie innowacje z tradycyjną wiedzą, aby w przyjazny dla środowiska sposób produkować żywność wysokiej jakości.
WPR powinna skupić się na wyrobach małej i średniej, przyjaznej dla środowiska produkcji, przeznaczonych wyłącznie do spożycia przez ludzi i zwierzęta. Wyzwania przyszłości nie będzie stanowić produkowanie większych ilości produktów rolnych, lecz produkowanie żywności w sposób bardziej wydajny i przyjazny dla środowiska. Obowiązek ten spocznie na małych i średnich producentach wyrobów wysokiej jakości, mocno związanych z regionem, którzy będą wykazywać tylko niewielki wpływ na środowisko naturalne. Produkcja w niewielkim lub średnim gospodarstwie jest bardziej pracochłonna, ale przyjazna dla środowiska (pod względem oszczędzania energii), wspiera gospodarkę lokalną (także na obszarach marginalnych) i zmniejsza presję demograficzną w obszarach miejskich.
2. Promowanie lokalnych produktów
Jednak mała skala sama w sobie nie wystarczy. Czynnikiem decydującym dla zagwarantowania ekologii produktu, jest powiązanie małoskalowej produkcji z lokalnym obszarem (co nazywamy powołaniem środowiskowym). Produkty lokalne i tradycyjne (odmiany warzyw, rasy zwierząt, żywność przetworzona) są najbardziej dostosowane do klimatu i warunków glebowych danego miejsca, tak więc swoje największe potencjalne walory wykazują w tych miejscach, gdzie – dzięki wkładowi ludzkiej pracy – aklimatyzowały się przez wieki. Dlatego są bardziej odporne i w mniejszym stopniu wymagają interwencji z zewnątrz. Tak więc są przyjazne dla środowiska zarówno ze środowiskowego, jak i ekonomicznego punktu widzenia. Wreszcie, odgrywają ważną rolę w ochronie bioróżnorodności oraz promowaniu kultury i tradycji związanych z lokalną żywnością.
3. Promowanie lokalnych systemów rolnych
Gospodarka rynków światowych odsłania wszystkie swoje ograniczenia z punktu widzenia zanieczyszczania i niszczenia środowiska. Lokalne systemy zaopatrywania w żywność, systemy dystrybucji i konsumpcji mogłyby zmniejszyć wpływ na środowisko poprzez skrócenie odległości, na jakie przewożona jest żywność (ang. food miles) i zapewnienie konsumentom dostępu do świeżych, sezonowych produktów lokalnych. Dzięki przerwaniu niektórych kanałów przejściowych w relacji pomiędzy producentami a konsumentami, możliwe będzie utworzenie nowej relacji pomiędzy światem rolniczym a światem miejskim. Decydującą rolę w budowaniu lokalnych systemów rolnych będzie odgrywała edukacja – nie tylko w szkołach, ale również w gospodarstwach rolnych i w punktach sprzedaży. W tym sensie, fundamentalne będzie stworzenie sieci wymiany wiedzy oraz solidarności pomiędzy rolnikami a mieszkańcami miast.
4. Promowanie systemów rolnych przyjaznych dla środowiska
W przypadku wyrobów produkcji mało- i średnioskalowej, łatwiejsze jest zastosowanie zasad agroekologii, polegających na prawidłowym zarządzaniu zasobami naturalnymi (bioróżnorodność, ziemia, woda, krajobraz), na wiedzy na temat lokalnego rolnictwa, na wdrażaniu tradycyjnych i nowoczesnych technik dostosowanych do rozmaitych warunków glebowych i klimatycznych, na wykluczeniu produktów modyfikowanych genetycznie, monokultur oraz intensywnego chowu, na redukcji lub wykluczeniu sztucznych substancji chemicznych, na ochronie krajobrazu rolnego oraz na równości społecznej.
WPR przyszłości powinna nie tylko próbować zredukować wielkość przedsiębiorstw rolnych, ale także, w sposób równoległy, nagradzać tych, którzy już stosują techniki agroekologiczne, oferując wkład społeczny w formie usług środowiskowych („zazielenianie” WPR).
Powinna również nagradzać tych, którzy mieszkają i pracują na obszarach marginalnych (tereny górzyste i górskie). Ucieczka z obszarów górskich stała się przyczyną poważnych problemów natury hydrogeologicznej, co spowodowało wygenerowanie kosztów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych, które ponoszą społeczności. Ludzie, którzy zdecydowali się pozostać na tych trudnych obszarach, odgrywają kluczową rolę w ochronie krajobrazu i zasługują na wsparcie.
Narzędzia WPR jutra
Aby WPR mogła osiągnąć przedstawione cele i wprowadzić zaprojektowane zmiany, musi być wspierana przez odpowiednie narzędzia ekonomiczne.
Budżet
Kraje członkowskie i instytucje zbiorowe muszą unikać cięć budżetowych i zasilać WPR przyszłości odpowiednimi środkami finansowymi. Środki te muszą być rozdzielane w taki sposób, aby wzmocnić finansowanie – a tym samym motywację – „drugiego filaru” (który obejmuje środki na rozwój obszarów wiejskich i środowiska).
Wsparcie dla „zielonego” rolnictwa: publiczne pieniądze za publiczne dobra
Płatności bezpośrednie (pierwszy filar) to jedno z najważniejszych narzędzi ekonomicznych dostępnych dla WPR. Ich główną funkcją powinno być zapewnienie rekompensaty ekonomicznej dla rolników, za usługi środowiskowe, które świadczą na rzecz społeczności. Podejście do przyswojenia to „publiczne pieniądze za publiczne dobra”. Największe wsparcie powinni otrzymać ludzie, którzy stosują dobre praktyki środowiskowe, a tym samym chronią środowisko i dobra publiczne, takie jak gleba i woda, a także ci, którzy chronią obszarów marginalnych.
Sprawą fundamentalną będzie przekazywanie bezpośrednich płatności poszczególnym producentom, równolegle z promowaniem działań lokalnych oraz form gromadzenia. Aby rozpowszechnić przyjazne dla środowiska praktyki rolnicze i konsumenckie, fundamentalną kwestią będzie odstawienie na bok indywidualizmu i popieranie rozwoju sieci producentów i konsumentów.
Wspieranie zarobków producentów żywności
Przyszła WPR musi starać się zapewnić odpowiednie wsparcie zarobkowe dla przyjaznych środowisku małych i średnich producentów. Wsparcie ekonomiczne powinno być udzielane wyjątkowo aktywnym producentom oraz producentom z obszarów marginalnych. Ten cel można osiągnąć również poprzez konkretne działania mające na celu utrzymanie zmiennych cen produktów rolnych.
Doświadczenie Slow Food na usługach WPR jutra
W świetle swoich doświadczeń w sektorze produktów rolnych, organizacja Slow Food wysuwa propozycje konkretnych inicjatyw, zwłaszcza w dwóch sektorach, decydujących dla przyszłości europejskiego rolnictwa: młodzi ludzie oraz produkcja ma małą i średnią skalę.
MŁODZI LUDZIE
Młodzi ludzie muszą znaleźć się w centrum zainteresowania następnej WPR: bez podjęcia wyraźnych działań w tym kierunku, europejskie rolnictwo nie ma przyszłości. Wieś jest w rosnącym stopniu porzucana, a jej populacja się starzeje. Zatrudnienie w sektorze rolniczym jest marginalne, a obecność młodych ludzi przez cały czas się zmniejsza. Obliczono, że 7% rolników ma mniej niż 35 lat, a 1 na 5 – w sumie 4,5 miliona osób – ma ponad 65 lat (raport Eurostat z 2009r.).
Konkretne propozycje
1. Przywrócić rangę zawodowi rolnika, aby stał się stymulującym wyborem życiowym, który daje satysfakcję.
2. Zapewnić młodym ludziom odpowiednie zarobki (na przykład poprzez bezpośrednie dodatkowe płatności lub ulgi podatkowe), wystarczające do planowania przyszłości.
3. Promować powstawanie sieci młodych ludzi – rolników oraz innych uczestników łańcucha dostaw: rzemieślników, restauratorów, edukatorów, konsumentów itd. – poprzez tworzenie przestrzeni, możliwości i narzędzi potrzebnych nawiązywania kontaktów (wydarzenia, Internet, sieci społeczne itp.). Pozwoli to uniknąć izolacji, która jest charakterystyczna dla pracy w rolnictwie i zniechęca młodych ludzi.
4. Promować szkolenia dla młodych rolników w szkołach średnich, krótkie kursy oraz wymianę wiedzy i doświadczeń pomiędzy samymi rolnikami.
6. Ułatwiać uruchamianie nowych przedsięwzięć przez młodych ludzi, poprzez upraszczanie i przyspieszanie procedur biurokratycznych oraz przedstawianie zachęt takich, jak bezpośrednie finansowanie, ulgi podatkowe, niskooprocentowane pożyczki, korzystne warunki ubezpieczeń itp.
7. Zapewnić dotacje na pomoc techniczną w zakresie technik agroekologicznych, zarządzania działalnością itp.
PRODUKCJA MA MAŁĄ I ŚREDNIĄ SKALĘ
Kluczową sprawą jest przydzielanie producentom większej roli i jednoczesne rozpowszechnianie wiedzy na temat ich produktów (miejsce pochodzenia, techniki przetwarzania itd.), edukacja konsumentów i zbliżanie ich do rolników.
Konkretne propozycje
1. Rozważyć wskazania geograficzne, biorąc pod uwagę rygorystyczne kryteria bezpieczeństwa dla środowiska, związki z regionem, historią oraz ochronę bioróżnorodności. Te narzędzia muszą również zapewniać odpowiednią ochronę producentom małoskalowym, którzy reprezentują wyjątkowy wkład w kulturę europejską.
2. Uprościć biurokratyczne procedury, aby przynieść korzyść producentom średnioskalowym.
3. Nagradzać producentów, którzy chronią lokalną i tradycyjną bioróżnorodność (rodzime rasy zwierząt, lokalne odmiany warzyw), tradycyjny krajobraz rolny (stare winnice, tysiącletnie gaje oliwne itp.) oraz tradycyjną architekturę (młyny wodne, alpejskie chaty, stare piece drzewne itp.), którzy pracują w obszarach marginalnych i odgrywają ważną rolę w ochronie krajobrazu oraz którzy tworzą formy stowarzyszeń, przestrzegając wspólnych protokołów produkcji.
4. Promować wymianę informacji i wiedzy pomiędzy małymi producentami oraz pomiędzy pokoleniami.
5. Organizować programy szkoleniowe, mające na celu optymalizację technik agronomicznych i przetwarzania oraz wzmocnienie stopnia zorganizowania producentów, a także ich zdolności do zaprezentowania produktów na rynku (wraz z odpowiednim oznaczeniem, prostym i ekologicznym opakowaniem itp.).
6. Organizować w szkołach programy edukacyjne z zakresu wiedzy na temat żywności i środowiska, promujące (jako przykład) zakładanie ogródków szkolnych. Organizować programy zwiększające świadomość i dostarczające informacji na temat problemów systemu rolnego, ekologii i żywienia. Promować ciągłą wymianę informacji pomiędzy producentami a konsumentami.
7. Tworzyć kanały rynkowe dla produktów mało- i średnioskalowych: promować rynki rolnicze, lokalne grupy zakupowe, wykorzystywanie lokalnych produktów w żywieniu zbiorowym oraz wszelkie inne inicjatywy sprzedaży bezpośredniej. Wspierać grupy, które w bezpośredni sposób wspierają różne formy rolnictwa lokalnego.
8. Nagradzać tych, którzy różnicują podaż poprzez uzupełnianie produkcji rolnej działalnością edukacyjną, turystyczną i kulturową, mającą na celu promowanie wiedzy o środowisku, regionie i rolnictwie (czyli gospodarstwa wielofunkcyjne).
